Մի սովորական պատմություն. ընկերությունից մինչեւ գերություն

Երբ ասացին, որ կոլտնտեսության ավտոկայանատեղիում ադրբեջանցիներ կան, պատանդներ եւ նրանց Աշան են բերել ամիսներ առաջ գերված համագյուղացիների հետ փոխանակելու համար, 67-ամյա Գուրգեն Բալայանի սրտում հույսը շողաց: Ավագ եղբայրը` հռչակավոր մանկավարժ Վարդան Բալայանը, գերիների մեջ էր եւ հիմա հնարավոր է, որ այդ փոխանակման արդյունքում վերջապես գյուղ, հարզատների մոտ վերադառնար:

Առժամանակ հետո, սակայն, Գուրգեն Բալայանի սիրտը կուչ եկավ ցավից: Երկար խորհելու ժամանակ չկար: Քայլերն ինքնաբերաբար տարան գյուղամեջ, ինքնապաշտպանական ջոկատի տղաների մոտ, որ իր աշակերտներն էին: Տղաներին զարմացրեց ուսուցչի խնդրանքը: Նա խնդրում էր, որ թույլ տան իրեն տուն տանել պատանդներից մեկին` Մամեդին:

Զարմացան, հակաճառեցին, բայց, լսելով ուսուցչի պատմությունը, ընդառաջեցին:

Գուրգեն Բալայանն այսօր, 22 տարի անց հիշելով այդ օրերը, հազիվ է զսպում արցունքները: Պատմությունը մի պահ ընդհատում է: Ակամայից շարունակում աշխատանքը, որ կիսատ էր թողել մեզ`օտար երիտասարդներիս, բակ հրավիրելով:

Պապը բույն է սարքում ճտերի համար: Ձմռան ցուրտը հեռու չէ եւ մատղաշ թեւավորներին տաքուկ տեղ է հարկավոր, որ հաջողությամբ ձմեռեն: Զրույցը կենցաղային հարցերի շուրջ ծավալվում է:

Ասում է, որ աշխատանքից չի հոգնում: Ընդհակառակը՝ իրեն աշխատանքն է առույգ ու սթափ պահում: «Եթե մի օր չաշխատեմ՝ հաշվի հիվանդ եմ»: Գալիք հունիսին կբոլորի իննսունամյակը, բայց այդ տարիքում էլ այգի է խնամում, խաղող, պտղատու ծառեր, թթենիներ մշակում: Որդիներից մեկը հենց այդ գործով է զբաղվում, մյուսն ուսուցիչ է:

Մամեդն էլ էր ուսուցիչ: Հարեւան Մյուրիշենում միասին ուսուցչություն էին անում:

Մի սենյակում էին ապրում: Իսկ 4 տարի մի վերմակի տակ քնեցին:

- Այդ տարիներին պետությունը գյուղացիների վրա բրդի հարկ էր դրել: Շրջկենտրոնից եկան բրդի մթերման համար: Որպեսզի ժողովուրդը մասնակցի, ուսուցիչներից պահանջեցին առաջինը հարկը տալ: Մամեդի հետ հնարը գտանք: Մեկի անկողնու վերմակի, մյուսի ներքնակի բուրդը թափեցինք, հանձնեցինք պետությանը:Դրանից հետո երկուսով մի անկողնում էինք քնում:

4 տարի մի վերմակի տակ: Եղբայրացան: Հետո ամեն մեկը տեղափոխվեց հայրենի գյուղ, բայց ընկերությունը շարունակվեց: Ընտանիքներով էին բարեկամություն անում: Մինչեւ 1988-ը: Մամեդը մի օր եկավ Աշան: Դստերը` Լյուդմիլային ամուսնացնում էր: Եկել էր բարեկամին հրավիրելու, բայց երկմտում էր` արդյոք օր-օրի լարվող հարաբերությունները չեն խանգարի, որ իր ընտանիքի համար այդ կարեւոր տոնին հայ բարեկամները ներկա գտնվեն: Գուրգենի եւ տիկնոջ` Օֆելյայի որոշումն անկերկբա էր: Հարսանիքին կգնան, այն էլ թանկարժեք նվերներով, ինչպես հորեղբորն է հարիր: Մամեդին հանգստացրին ու ճանապարհեցին: Հարսանիքին ընդառաջ, արհամարհելով հնարավոր սպառնալիքները /ադրբեջանական գյուղերով անցնող ճանապարհներին քարկոծվում էին հայերի մեքենաները, ավազակային հարձակումներ էին լինում/, մեկնեցին Աղդամ` առեւտրի: Լավ նվերներ առան,անփորձանք վերադարձան Աշան: Բայց.... հարսանիք այդպես էլ չգնացին:

Հարսանիքի նախօրյակին, ուշ գիշերով աշանցի Գուրգենի դուռը թակեցին: Այր ու կին զարմացած ու տագնապած ուշացած հյուրի առջեւ բացեցին դուռը: Մամեդն էր:

- Մամեդ ես ժամին ի՞նչ կա:

-Գիտեմ, որ պիտի գաք, եկել եմ ասեմ` չգաք: Երիտասարդները իմացել են: Վատ են տրամադրված: Եկել եմ ասեմ, որ չգաք:

Գուրգեն պապի ձայնը դողում է: Ծերունական աչքերի մեջ արցունքի չթափած ծով կա:

-Իսկական ընկեր էր: Մարդկային:

Թվում էր, դա իրենց վերջին հանդիպումն էր: Ոչ ոք չէր կարող կանխատեսել ապագան: Որ նախկին խաղաղ կյանքն այլեւս անցյալում է գիտակցում էին երկուսն էլ: Բայց հանդիպեցին: Չհայտարարված, օր-օրի թեժացող պատերազմի օրերին:

Այս հարկի տակ տանտիրուհին առատ սեղան էր բացել: Հյուրը Մամեդն էր: Իրենց լավ բարեկամը, որին երկու ազգերի միջեւ խորացող հակամարտությունը թշնամու կերպար էր հաղորդել: Ուսուցիչ Մամեդը պատանդ էր, որ բերվել էր Աշան փոխանակման համար: Մյուս կողմում գերիների մեջ Գուրգենի եղբայրն էր` ուսուցիչ Վարդանը: Մամեդի հետ այդ երեկո իր տանն էին նաեւ ինքնապաշտպանության մարտիկները: Ժամեր անց, երբ պիտի հրաժեշտ տային, ինքը փորձեց հին ընկերոջը փող տալ: Չվերցրեց, բայց Օֆելյայի բերած վերնաշապիկը հագավ իսկույն, դառնությամբ ասաց. «Թող տեսնեն, որ ես էլ մարդ եմ»: Այդպես էլ բաժանվեցին հին ընկերները:

Ծերունին լռում է:

Հարցնում եմ:

-Պատկերացնո՞ւմ եք նորից համատեղ ապրեք:

Նայում է զարմացած:

- Աստված մի արասցե:

-Պատերազմ է, հիմա թե՞ խաղաղություն:

-Բարեխառն ժամանակաշրջան է: Խաղաղությունը կապույտ երկինք է, մարդկությունը մարդու խիղճ է, աշխատանք, բարիքների ստեղծում, եւ այդ բարիքները հանգիստ սրտով վայելելու հնարավորություն: Կոմունիզմ չկա, բայց այդ գաղափարախոսության հիմնական կանոնը հիմա էլ արդիական է. «Մարդը մարդու բարեկամն է, ընկեր և եղբայր»:

Այդ բարեխառն օրերն իրենք ընտանիքով փորձում են խաղաղությանը ծառայեցնել: Ամեն մեկն իր գործին է, մեկը հող է մշակում, մյուսը երեխա կրթում: Ինքն էլ, չնայած տարիքին, անգործ չի մնում: Փոքրիկ տնամերձում ամեն ինչ աճեցնում է:

- Չէ, շուկայի համար չէ: Տանն ենք սպառում թե պտուղն ու բանջարեղենը, թե տնաքաշ օղին: Թառլան թոռներ ունեմ, նրանց համար եմ բանում:

Իր երկարակեցության գաղտնիքը աշխատասիրությունն է համարում: Հայրը` 88, մայրը` 89 տարի է ապրել: Գեներն, իհարկե, կապ ունեն, բայց բոլորին պահողն աշխատասիրությունն էր: Հիշում է, մորաքույրը 90 անց կին էր, բայց դաշտում նրան հասնել չէր լինի:

- Բոլորն էլ հողի հետ կապված են եղել: Երկար ապրելու գաղտնիքն էլ աշխատասիրությունն է:

Օրվա բանուգործի մասին զրույցի թելը նորից մտնում է այն ակոսը, որը 89-ամյա ծերունու մոտ դարձյալ մռայլ հուշեր եւ անհանգստություն է ծնում:

Ասում է, որ թշնամանք սրտում չունի: Բայց չի պատկերացնում, որ նրանք դարձյալ կապրեն հարեւանությամբ: Սրտում ցավ կա, ավագ եղբոր` դարի լավագույն մանկավարժ ճանաչված Վարդան Բալայանի գերության օրերն է մտաբերում, արդեն տարիքն առած մարդու քաշած տանջանքերը:

-Հողերը չենք տա: Նշանակում է ինքդ քո ձեռքով հողդ տաս: Չենք տա, թեկուզեւ Արցախի (Ղարաբաղի) անկախությունը ճանաչեն:

Հետո Մամեդին է հիշում և թշնամու կերպարը սկսում է մշուշվել:

-Մի անգամ պատերազմի ավարտին Ադրբեջանի ռադիոն հաղորդեց, որ պատերազմում 47 ուսուցիչ է մահացել: Անուն առ անուն ընթեցեցին անունները: Նաեւ Հասանով Մամեդի անունը: Չգիտեմ նա՞ էր, թե ոչ:

Լռում է: Հետո շարունակում:

- Հարաբերությունները հնարավոր են, եթե ճանաչեն Արցախի անկախությունը, որպես հարեւան ճանաչեն: Վերաբերվեն որպես հարեւանի: Առանց ուժի գործադրման: Եթե խաղաղություն լինի, մարդու հանդիպես, մարդկություն անեն ու մարդկություն տեսնես, էլ ինչ թշնամանք: Ինքն, օրինակ, ադրբեջանցու հանդիպելու դեպքում հարցուփորձ կանի, ինչ մարդ է, ու դրանով կչափի, կորոշի հարաբերությունների հարցը, այլ ոչ թե նրա ազգությամբ:

-Բայց մեկ - երկու հոգու բարեկամությամբ հարցը չի լուծվի: Գյուղը գյուղի հետ պիտի բարեկամություն անի.- ասում է համոզված: