Կիրակնօրյա մի ետմիջօրեի, ծեր Վարպետի մոտ, որտեղ հաճույքով զրուցում էինք կամ, ինչպես Թեոֆիլ Գոթիեն է ասում, մխրճվում լուրջ նյութերի մեջ, խոսակցություն եղավ սիրո մասին: Ծամծմված մի թեմա: Գարունն էր դրդողը, որ մատղաշ պարտեզից բարձրանում և կիսաբաց պատուհանների միջով մտնում էր ներս:
Նոր ծաղկած եղրևանու բույրն էր զգացվում, նոր ջրած հողի ախորժահոտությունը: Հետո խոսեցին առավոտյան դրամատիկ պատահարի մասին` մեկ անգամ ևս պատմելով երկու սիրահարների ինքնասպանությունը:
Այդ առթիվ վիպասան դե Հոռնը, իր մշտական խուլ ձայնով, որ ասես լիովին համահունչ էր նրա` մոխրի նման գորշ աչքերին, որտեղ մարմանդ կրակներ կային, հայտարարեց. «Ոչ ոք իսկապես չէր սիրի, եթե թեկուզ մի պահ չմտածեր իր սիրելիի հետ մեռնելու մասին»:
Ծեր Վարպետը գոչեց. «Գրողը տանի, դա շաˉտ ռոմանտիկ է»: Իրականում նա էությամբ շատ մոտ էր XVIII դարին, որպեսզի ըմբռներ կրքի այդ ողբերգական սաստկությունը: Սիրո մեջ նա ընդամենը հազվագյուտ դեպքերով էր հետաքրքրվում, և նրա համար կինն ընդամենը թանկագին մի առարկա էր: Սակայն Վալմին, որն այդտեղ էր, առարկեց նրան` ուրիշ փաստարկ բերելով:
-Ընդհակառակը, դա շատ դ յուրին է բացատրել գիտականորեն,- առարկեց նա:-Նման դեպքում գործում է ֆիզիկայի ընդհանուր օրենքը, ուժասպառության բնական երևույթը, ուժասպառություն, որ ծայրահեղության է հասնում, երբ շատ են սիրում և երբ թույլ սիրահարները չեն կարողանում այլևս հաղթահարել: Ըստ էության դա լատինացվոց animal tristeն (տխուր կենդանի) է:
Վալմին դարվինիստ էր: Տեսական իր բացատրությունները նա ներկայացնում էր գիտական չոր բառերով և դրա հետ մեկտեղ աչքի էր ընկնում երազատեսի հավատով, խանդավառ հայացքով, ձեռքերի տիրական շարժում ներով, որ ճանապարհներին դըրվ
ած ուղեցույցների պես մեկնում էր առաջ: Սակայն դե Հոռնը չթողեց, որ պոզիտիվիստական այդ փաստարկով իրեն ճնշեն: Նա ասաց.
-Այնուհանդերձ, պետք է ընդունել, որ սիրուց հետո եկող այդ տխրության մեջ ոչ թե ջանքերին հաջորդող սովորական հոգնությունն է, այլ ավելի շատ բոլոր տոնակատարությունների ավարտից հետո սկսվող մելամաղձությունը, այսինքն` հոգեբանական մի երևույթ...
-Թող այդպես լինի,- համաձայնեց Վալմին: -Բայց այդ դեպքում պատճառն այն է, որ հստակորեն չենք գիտակցում Սիրո որոգայթը: Մարդիկ սկսում են հասկանալ բնության եսասիրությունը, որը մտածում է միայն իր մասին և իր վերարտադրության մասին: Նրանք վերջապես զգում են, որ զոհն են դարձել մի խաբկանքի, որն ավարտվում է ցանկությունը բավար արելու հետ: Եվ դա նրանց վ շտացնում է:
-Ուրիշ բան էլ կա,- պնդեց դե Հոռնը: -Այդ տխրությունը կախված չէ միայն բնազդից: Նա հաճախ շատ գիտակցված է, կատարելապես բանական է...
Եվ նա նորից դարձավ իր գաղափարին. «Եթե այդքան սիրահարներ ցանկություն ունեն մեռնելու և ամեն օր ավելի ու ավելի հորդաբուխ սիրո մեջ մեռնում են իսկապես, ապա պատճառն այն է, որ սերն ու մահն իրար են կապված նմանությամբ, ասես հաղորդակցվում են ստորգետնյա ուղիներով: Մեկը տանում է դեպի մյուսը: Մեկը բորբոքում է մյուսին և դարձնում ավելի նրբին: Կասկած չկա, որ մահը գրգռում է սերը... Եթե ոչ, ինչպե՞ս բացատրել գ յուղացի սիրահարների մոլուցքը` գրկվել ու համբուրվել
գերեզմանոցի պատի տակ: Եվ դա հատուկ է ոչ միայն պարզ, այլև նրբին հոգիներին: Մի՞թե Միշլեն, իր հապաղած սիրո նշանածին, որ ասես փթթող վարդ լիներ, չէր տանում Պեռ-Լաշեզ, լավ իմանալով, որ սիրո մասին ավելի լավ կխոսի գերեզմանաքարերի
մեջ, մահվան հավերժության առջև:
Ուրիշ օրինակներ էլ կարելի է բերել: Մարդասպանն իր ոճիրը գործելուց անմիջապես հետո վազում է դ յուրին աղջիկների մոտ: Նա հեշտասիրության կարիք ունի, որովհետև մահ է տեսել... Հապա մեր հակումը սգավոր կանանց հանդեպ` մի՞թե միևնույն բանը չի նշանակում: Խոսքը միայն շիկահերների մասին չէ, որոնք սև զգեստների մեջ ավելի գեղեցիկ են, ավելի քնքույշ և ավելի թեթև, այլ բոլոր նրանց, ովքեր սգի մեջ են, և դրանով իսկ գրգռիչ ու գայթակղիչ են դառնում մեզ համար, որովհետև մահն է նրանց կողքին, նրանց մեջ, և այդպիսով երազում ենք, որ մահը խառնվի սիրո հետ...»:
Ծեր Վարպետը հետաքրքրված լսում էր` բարձրացնելով իր գունատ, ասես լուսնի լույսով ողողված դեմքը, որը հիմա ավելի գունատ էր թվում, որովհետև օրը մոտենում էր ավարտին: Հյուրասրահի անկ յուններում արդեն մթնել էր: Պատճառը ոչ այնքան իջնող երեկոն էր, որքան սրա հետևանքով բացված հոգու անմատչելի անկ յունները և այնտեղից տարածվող խավարը:
Չնայած լուրջ խոսակցությանը, մի թեթև հուզմունք էր համակել բոլորին: Բոլորը թաղվել էին հիշատակների մեջ: Դե Հոռնը իր երազային ձայնով ուրվականներ էր արթնացրել: Յուրաքանչ յուրն իր մեջ հարություն էր տալիս անցյալի սիրելիներին, հիշում անցած ժամերը, հեռավոր օրերի համբույրները: Ամեն մեկն իր հոգու մեջ մեռած տերևներ տեսավ, հին տապանաքարեր, նախկինում թափված արցունքների դառնություն: Մինչդեռ կիսաբաց պատուհանից գարունը լցվում էր ներս, պարտեզի նրբին բույրերը
գնալով ուժգնանում էին...
Վալմին, միշտ հավատարիմ իր տեսակետներին, պատասխանեց.
-Դրանք այլասերված նրբություններ են: Դա ոչ մի կապ չունի բնազդի կամ բնածին հատկությունների հետ, ինչպես դուք եք կարծում: Այդ նրբին բաները ծանոթ չէին նախնական բարքերով ապրող ժողովուրդներին, նրանք կարհամարհեին այդ բաները: Վայրենիներն այդպիսի բաներ չգիտեն:
-Այնուամենայնիվ,-առարկեց դե Հոռնը, -«Երգ Երգոցում» մահն արդեն զուգորդվում է սիրո հետ: «Քանզի հզոր է մահվան պես, խանդը դաժան է դժոխքի նման»: Բացի այդ,-ա
վելացրեց նա,-ես մի անգամ սեփական փորձով համոզվեցի, որ նրանց միացնող խորհրդավոր մի նմանություն կա... Դա իմ անցյալի տարօրինակ պատմությունն է, որը ես հիշում եմ մի տեսակ սոսկումով: Քսանհինգ տարեկանում մի ընկերուհի ունեի, որին սիրում էի իր գունատության, գեղեցիկ, ասես ինչ-որ բանից ցնցված տեսքի, նրա դանդաղ քայլվածքի համար... Ասես ավերակների միջով էր գնում: Նա ապրում էր մենակ, իր բիրտ ամուսնուց բաժանված: Մի անգամ մորաքույրը, որ դաստիարակել էր նրան, հոգացել հարազատ մոր պես, եկավ մոտը: Նա եկել էր իր կրտսեր քրոջ հետ... Մի քանի օր շարունակ մենք չհանդիպեցինք: Վերջապես նա ինձ լուր ուղարկեց, որպեսզի գնամ հյուրանոց, որտեղ նրանք էին իջևանել: Մորաքույրը հիվանդ էր: Բարեկամուհիս շարունակ նրա կողքին էր և չէր կարող հեռանալ: Այնուամենայնիվ, ցանկացել էր ինձ տեսնել և քաջալերվել: Ես գնացի այնտեղ: Հազիվ էինք առանձնացել հիվանդի սենյակի կողքի սրահում, երբ մի սոսկալի աղաղակ լսեցինք: Քիչ հետո նա ինձ էր կանչում գոռալով: Մարդիկ երբեք չեն սխալվում, երբ մահն է գալիս: Ես ամեն ինչ հասկացա և իմ հերթին շտապեցի: Մահճակալին մի կին էր պառկած` դեմքն արդեն կապտագույն, աչքերը կուլ գնացած, բաց բերանն ասես մի անցք լիներ, որ հոգու դուրս գալուց հետո
սևացել էր, իսկ ձեռքերն ընկած էին մարմնի երկայնքով` ինչպես պարտվածի զենքեր: Դուք կարող եք պատկերացնել այդ մահը հյուրանոցում, մենակ, ակնթարթային, առանց որևէ մեկից օգնություն ստանալու, առանց որևէ մեկին հրաժեշտ տալու: Հաջորդող ժամերի ընթացքում իմ սիրուհին ինձ թվաց ազնիվ ու ավելի հանդիսավոր: Նա գրեթե նույն գունատությունն ուներ և նման էր մեռյալին հսկող արձանի...
Նրա կրտսեր քույրը բազկաթոռին նստած, կատարելապես ճնշված, լուռ լալիս էր: Գերագույն պարտականությունները կատարելուց հետո պետք էր դուրս գալ` թաղման հետ կապված հոգսերով զբաղվելու. մահն արձանագրել, սգո արարողությունները նախապատրաստել, ազգականներին հայտնել... Սիրուհիս, մի տեսակ քնքշությամբ, ինքը ցանկացավ զբաղվել ընտանեկան այդ հոգսերով` մյուս բոլորին հեռու պահելով դրանցից: Ինձ խնդրեց ընդամենը մ նալ կրտսեր քրոջ կողքին, որը վախենում էր հյուր
անոցի մեռելական հարկաբաժնից...
Ես մի երկար մթնշաղ անցկացրի նրա հետ: Եվ ահա թե որն է իմ անցյալի պատմության անըմբռնելի արտառոցությունը: Ես աշխատում էի ամեն կերպ նրան մխիթարել, քաջալերել այդ որբուհուն: Մարդկային բառերն այնքաˉն անզոր են... Քույրն էլ զգալով
դա` չէր խոսում: Նա նստել էր կողքիս: Մենք գտնվում էինք այն սենյակի հարևանությամբ, ուր ոչ ոք չէր համարձակվում ներս մտնել... Ես ցանկացա լույսը վառել: «Ոչ, պետք չէ, ինձնից մի՛ հեռացեք», -ասաց նա: Եվ նա ձեռքս բռնեց` ասես շնորհակալություն էր հայտնում, որ կարեկցում եմ, որ օգնում եմ իրենց այս լքված վիճակում, որ իրենց վիշտն ամոքող մարդկային էակ կա այստեղ: Արցունքները նրան նմանեցրել էին երեխայի: Եվ ես դրանք լուռ սրբում էի... Մի պահ նա ձեռքս սեղմեց: Ես, անշուշտ, չէի կարող որևէ վատ բան մտածել: Նա մոտ եցավ ինձ և հպվեց ուսիս, ասես գլուխը ծանրացել էր արցունքներից: Մեր մազերն ակամայից քսվեցին, խառնվեցին իրար: Այդ ի՞նչ կործանաբեր խենթություն էր, որ հանկարծ հրկիզեց մեզ: Այդտեղ, մահվ
ան այդ բնակարանում, դիակի կողքին, նրա դեմքը դիպավ իմ դեմքին... Հետո, ասես ակամայից, մեր բերաններն իրար փակչեցին, ինչպես շշի բերանին: Արդ յոք դա սե՞ր էր: Դա անկարելի էր նման պահին, դա ահավոր մի սրբապղծություն u191 їր, հրեշավոր մի բան: Բացի այդ, թանձրացող խավարի մեջ, երեկոյան ստվերների հետ խառնված, ես անորոշ մի բան էի դարձել, տարտամ մի ձև` գրեթե զուրկ մարդկային կերպարանքից: Ես հասկացա, որ հաշվից դուրս եմ, որ ընդամենը վաղանցուկ և անհրաժեշտ մոռացումն եմ այս խոր վշտի մեջ:
Նա համբույրի կարիք ուներ, ինչպես մի թմրադեղի` մորֆին կամ օպիում, պարտադիր մի ըմպելիք... Նա մոռանում էր այդ կերպ, այլևս ոչինչ չէր գիտակցում, ասես տրվում էր ինքնահոսի, լքում ինքն իրեն, մատնվում հեշտագին ինքնամոռացման... Սոսկալի տեսարան էր: Ես դողում էի, ես ամաչում էի: Արդյոք ե՞ս չէի մեղավորը: Այնպես որ, հետագա օրերի ընթացքում ես չէի համարձակվում նրան նայել: Բայց հանգիստ, առանց խղճի խայթի, նորից այդ խորհրդավոր տեսքն ընդունեց, որն արդեն ինձ ծանոթ էր վաղուց` քրոջ հետ ունեցած հազվագ յուտ հանդիպում ներից: Հետագայում շարունակ միևնույն խորունկ անտարբերությունն էի տեսնում իմ հանդեպ, ասես ոչինչ չէր եղել: Եվ իսկապես` ոչինչ չէր եղել: Եվս մեկ անգամ Սերն ու Մահը իրենց մեղսակցությունն էին հաստատել` խորհրդավոր, աներևույթ ուղիներով իրար կապված... Մահն էր իր հարևանությամբ գրգռել...
Դե Հոռնը մի պահ կանգ առավ: Բոլորը լուռ էին: Փոքրիկ հյուրասրահն ասես ընդարձակվել էր: Պատճառը իջած երեկոն էր, որ ջնջել էր մանրամասները... Դե Հոռնը արագ խոսելով ավելացրեց, ասես վերջ դնելով իր հուշերին, որոնց երկար պատմությունն ամբողջ ուշադրությունն էր գրավել.
Դա ամենուր և միշտ այդպես է. Մահ բառը և Սեր բառը հանգում են իրար, ասես մի լեռան երկու երեսները լինեն: Ահա թե ինչու ասացի. «Ոչ ոք իսկապես չի սիրել, եթե չի ցանկացել մեռնել իր սիրելիի հետ միասին», քանզի այն կետը, ուր հանդիպում են երկու
երեսները, լեռան գագաթն է, վճռական պահը: Եվ այդժամ Սերն ու Մահը նույնանում են...
Դե Հոռնը լռեց: Նրա գորշավուն աչքերում, մոխրի գորշության մեջ, կայծերը մարեցին: Լռություն հաստատվեց:
Ծեր Վարպետը կարծես մտորում էր: Նրա պայծառ միտքը, քննարկման նրա մեթոդը մերժում էր ընդունել խորհրդավորը: Նա համարձակվեց ներողամտությամբ հայտարարել.
-Այո, բնության մեջ ծածուկ մղում ներ կան և ուժեր:
Ոչ ոք չխոսեց: Յուրաքանչ յուրը մտածում էր կյանքի մասին, իր կ յանքի մասին: Մատղաշ պարտեզից հավերժական գարնան բույրեր էին տարածվում: Փոքրիկ հյուրասրահն այժմ` երեկոյան խավարով ամբողջովին նվաճված, ավելի տխուր տեսք ուներ...
Եվ Ստվերն ու Լռությունը միացան, և թվում էր, թե Սերն ու Մահն էին, որ ևս մեկ անգամ միաձուլվեցին:
Պատմվածքը` Ժորժ Ռոդենբախի «Մշուշների ճախարակը» ժողովածուից
թարգմանիչ Ալ. Թոփչյան
