Աբրահամ Գզիրյանի պատմությունը 1895թ., Վան Սեդա Գզիրյանն ArmenianGenocide100.org-ին է ներկայացրել իր հոր՝ Աբրահամ Գզիրյանի պատմությունը, որը ծնվել է 1895 թ. Վան քաղաքում: 1915 թ. Գզիրյանը մասնակցել է Վանի ապրիլյան հերոսամարտին: Մասնակցել է վառոդի գործարանում ածուխ, վառոդ պատրաստելու աշխատանքներին: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կորցնելով հորը,՝ 1915 թ. մոր և չորս քրոջ հետ տեղափոխվում է Անդրկովկաս:
Մորը և քույրերին Թիֆլիսում տեղավորելուց հետո, անցնում է Երևան, Վանի զինված երիտասարդութեան հետ գնում է Վան, որը վերագրավված էր ռուսական ռազմական ուժերի կողմից: Սկսվում է Վանի երկրորդ նահանջը: Տեղափոխվում է Երևան, այնտեղից էլ՝ Թիֆլիս: 1917 թ. Գզիրյանը մտնում է զինվորական դպրոց, կարճ ժամնակվա պատրաստությունից հետո, իբրև ենթասպա ուղարկվում է Էրզրում: Հասնում է ռազմաճակատ այն ժամանակ, երբ հայկական զորամասերը թողնում են Էրզրումն և Սարիղամիշը ու կենտրոնանում կռվի Սելիմում:
Այնտեղ Գզիրյանը տեղավորվում է գնդապետ Մորելի շտաբում: Հայկական նահանջող զորամասերի հետ Գզիրյանը լինում է Կարսում, ապա Ալեքսանդրապոլում: Ալեքսանդրապոլից կրկին գնում է Թիֆլիս:
1920 թ. Թյորքական երկրորդ արշավանքի ժամանակ, Գզիրյանը մասնակցում է Թիֆլիսում կազմակերպված հայկական ցույցին՝ ցուցարարների գլուխն անցած: Թոշակի անցնելուց հետո ձեռնամուխ է եղել իր հուշերը ապագա սերունդներին փոխանցելու նվիրական գործին, ինչպես նաև կազմել է հայ ժողովրդի պատմության դասագիրք՝ «Ուրվագիծ դարավոր հերոսական պայքարի» վերնագրով, ուր ներկայացվում հայ ժողովրդի գոյապայքը՝ ծագումից մինչ իր ապրած օրերը…
Ստորև մի հատված վերոհիշյալ գրքից.
ՔՐՈՆԻԿՈՆ ՎԱՆԻ ԿՌԻՎՆԵՐԻ Այգեստան,
3 ապրիլ 1915 Իշխանն իր երեք ընկերներով կմեկնի Շատախ և գիշերը Հիրիճ գյուղին մեջ կսպանվի:
4 ապրիլ Կուսակալը կկանչե Վռամյանը և իր քովը կբանտարկե, կպահանջե որ բոլոր զինվորացու հայերը իրենց զենքերովը գան հանձնվին: Այլապես կսպառնա 24 ժամվան մեջ Վանը քարուքանդ անել: Կհասնի Իշխանի սպանության լուրը:
5 ապրիլ Նախապատրաստական աշխատանքները կկատրվեն կռվելու համար: Կառավարութիւնը թնդանոթներ կդնե Թոփրաք Գալեի և Հաջի-Պեքիրի զորնանոցներու մոտ: Ուրբաթ առվի կողմերը պահակներ կշրջին: Կնտրվի զինվորական մարմինը:
6 ապրիլ Հայերը մի խառնաժողով կգումարեն և մի քանի պատվիրակներ կղրկեն Ճեվտեթի մոտ մի հաշտարար կարգադրության հանգելու համար: Ճեվտեթ խուսափող պատասխան կտա: Ամերիկյան և գերմանական միսիոնարներն կառաջարկե զինվորներ լցնել իրենց շրջանակաները, բայց նրանք կմերժեն: Հայերը կպատրաստվին բռնի արգելել այդ տեսակ մի փորձ: Ճեվտեթ կախաղանի սպառնալիքով կհրամայե Խաչ փողոցի օթելը գտնվողներին, որ իրեն հանձնեն: Հայերը կմերժեն, կկզամվի «Կարմիր Խաչի հանձնախումբ», հայթայթիչ հանձնախումբ և այլն:
7 ապրիլ Կռիվը կսկսվի ուրբաթ առվի մոտեն: Առաջին զոհերը կլինեն Հակոբ Տյուրզյան և Եղյա Նախշունյան: Թնդանոթաձգություն և հարձակում զանազան դիրքերի վրա: Գիշերը ահռելի հրացանաձգություն: Շահպենտերենց դիրքը կլքվի հայերի կողմից, հետո նորեն կգարվվի, Ն. Պուրնությանի խումբին միջոցով:
8 ապրիլ Իրիկվան կողմը հայերը կայրեն զորանոցի վերածված անգլ. Հյուպատոսարանը: Հոն գտնվող ոստիկաններ կփախեն: Այգեստան կապաստանեն փախստական Հայոց Ձորցիները իրենց զենքերովը: Շահպենդերենց դիրքը նորից կանցնի թյորքերի ձեռքը: Համուդ-աղենց զորանոցի թուրքերը կգրավեն իրենց քովի տների շարքը և կհրդեհեն դրանց:
9 ապրիլ Ստորերկրյա անցքով Համուտ աղենց զորանոցի տակը դրված ռումբը կպայթի, բայց վնաս չի տար: Գիշերը զորանցը կայրի:
10 ապրիլ Հայերը կհրդեհեն Համուտ-աղենց երեք տները: Չորս հայեևը կառաջանան մինչև Թոփրաք-գալեի զորանոցը, հակառակ բուռն կրակին, և կվերադառնան, բացի մեկեն: Ճեվտեթ՝ …. նամակին կպատասխանե սպառնալիքներ տեղալով հայերի գլխին, եթե նրանք առանց պայմանի չհանձնվեն իրենց զենքերովը: Արաքսի կողմը կգրավվեն և կայրվեն մի քանի թուրք դիրքերը: Սահակ-Պեյենց դիրքի դիմաց մի թյուրք դիրք կհրդեհվի:
12 ապրիլ Խառակոնիսեն, Ավերակիեն, Սևանեն և շրջակա գյուղերեն քաղաքը կթափվեն մի քանի հազար գյուղացիներ-մարդ, կին, տղա առանց մի պատառ հացի: Կռմբակոծվեն Արաքսի և Սահակ պեյի դիրքերը:
13 ապրիլ Տարման գյուղ մեկնող արշավախումբը Կուռուպաշգյուղի մոտերը կռվի կբռնվի հարյուրավոր ձիավոր քյուրդերի հետ և մի քանի հոգի սպանելով կցրվե: Տարման գյուղացիները առանց սպասելու Վանից ղրկված ուժերին հարձակում կգործեն Ձորովանց թուրք գյուղին վրա, բայց քաղաքեն օգնության ղրկված թուրք զինվորները հասնելով ետ կքաշվեն, ինչ որ կձախողեցնե թուրքերին հանկարածակիի բերելու ծրագիրը: Տարման գյուղը կպաշարվի թուրքերի կողմից, բայց Եկարյանի խումբը հասնելով պաշարումը կցրվե և գյուղը կազատե: Հայերը ստորերկրյան ճամփով կհրդեհեն Թյությունչյանենց դիմացի թոփալ Մոլլայի թշնամի դիրքը: Կհրդեհվեն նաև Արարքի Մերքեզի տակի խանութները:
14 ապրիլ Ուժեղ թնդանոթաձգություն Սահակ պեյի դիրքերիդեմ: Միլլիների խմբերը կերևան Վարագի և Շուշունցի մեջտեղերը: Երեկոյանը խառակոնիսցի Շիրինը մի խմբով կմեկնի Շաղանց, գյուղը և ճամբան պաշտպանելու համար:
15 ապրիլ Սահակ պեյի դիրքի ռմբակոծությունը կշարունակվի առավոտեն մինչև իրիկուն: Կհրդեհվեն թշնամու դիրքրեը Արարաուց մերքեզը, Խաչ փողոցի Խլու տունը և Շան թաղի Ահմետենց տունը:
16 ապրիլ Օրնիբուն ռմբակոծություն Սահակ պեյինց դիքի դեմ, որից հետո թշնամին կդիմե հարձակումի, բայց երեք սպանված տալով ետ կքաշվի:
17 ապրիլ Սահակ պեյի և Տեր Թոմաղյանենց դիրքերի ռմբակոծությունը կշարունակվի անընդհատ: Վերի հարկերը բոլորովին կքանդվեն:
18 ապրիլ Թշնամին կշարունակե Սահակ պեյի դիրքի ռմբակոծությունը: Կռմբակոծեն նաև մյուս դիրքերը: Մեր կողմից Սղգա ղրկված մի խումբ օգնական ուժեր չստանալով՝ կստիպվի լքեր գյուղը: Թշնամին կգրավե այդ: Կփորձվի հարձակումներով գյուղը ետ առնել, բայց անկարելի կլինի:
19 ապրիլ Թյուրքերը ընդհանուր հարձակում կգործեն հայերի դիրքերի վրա, Տհերցի Սարգսի և Սահակ պեյենց դիրքերեն մինչև Խաչ փողոց և դրանից մինչև գերմանացունց շենքին մոտերը, շրջանակաձև թնդանոթների օգնույամբ: Հարձակումը ավելի բուռն կլինի Թազա-քայզերի և Հյուսյանենց այգիի ամբողջ գծին վրա: Ոչ մեկ տեղ չեն հաջողիր:
20 ապրիլ Ռմբակոծությունը կշարունակվի գլխավորաբար Սահակ պեյի, Թազա-Քայրեզի և Հյուսյանենց այգիի դիրերի դեմ: Հարձակումները ետ կմղվեն: Գիշերը ահռելի հրաձգություն կլինի թյուրքերի կողմից:
21 ապրիլ Ընդհանուր և ուժեղ հարձակում հայերի բոլոր դիրքերի վրա թնդանոթներով և հրացաններով, մասնավորապես շեշտված Շահպենտերենց և Մեոլաճի Մարգարենց դիրքի վրա, որ վերագրվված է Համուղաղենց զորանոցի այրվելեն ի վեր: Կեսօրեն վերջ հայերին կհաջողվի ետ մղել բոլոր հարձակումները, սպանելով 50 և ավելի թուրքեր: Իրիկվան կողմը կպայթի թշնամու թնդանոթը, Թոփրաք Գալեի վրա: Թուրքերին կհաջողվի ետ մղել բոլոր հարձակումները, սպանելով 50 և ավելի թուրքեր: Թուրքերին կհաջողվի գողտնի մոտենալ Գալիկյանենց դիրքին, փորձելով ներս մտնել, բայց հայերը շուտով կհասնեն և ետ կմղեն նրանց 3 հոգի սպանելով: Նորին գիշերային մրրկանման հրաձգություն:
23 ապրիլ Գիշերը մերոնք Սահակ պեյի դիրքեն հարձակում կգործեն դիմացի Ատալուխենց և Համզենց թուրք դիրքերի դեմ: Առաջին դիրքը կգրավվի և կայրվի, բայց երկրորդը՝ ոչ:
Թյուրքերը կգրավեն իրենց դիրքը: Մերոնք կարձակեն նոր շինած փոքրիկ թնդանոթը մի քանի անգամ, առանց որևէ արդյունքի: Գաղթական Ալյուրցիներ Այգեստանը կգան: Գիշրը ամենաբուռն հրաձգություն:
24 ապրիլ Կողպանց գյուղեն կհաղորդեն որ քաղաքամեջեն երկու հայեր փախչելով այնտեղ հասած են և շուտով Այգեստան պիտի գան: Քաղաքամիջի անձնատուր լինելու լուրերի սուտ լինելը կհասկացվի և ժողովրդի տրամադրութիւնը կբարձրանա: Երեկոյան կգան այդ երկու հայերը և կհաղորդեն հետաքրքրական մանրամասնություններ քաղաքամեջի կռիվներից, որ նպաստավոր եղած էին հայերին մինչև այն ատեն:
25 ապրիլ Թշնամին հանկարծական հարձակումով կգրավե Շուշանց գյուղը: Կանայք և տղաները Այգեստան կթափվին: Գյուղը կհրդեվի մի քանի տեղե, ինչպես նաև Կարմրավոր վանքը: Առավոտը մերինները կարծելով թէ Սղգա գյուղը պարպած է թշնամու կողմից կփորձեն գրավել այն, բայց ընդդիմության հանդիպելով ետ կդառնան: Իրիկուն թուրքերի կողմից հարձակում կլինի մեր դիրքերի վրա, բայց ետ կմղվի:
26 ապրիլ Վարագի, Տարման գյուղի, Կողպանցի, ս. Գրիգորի, Շուշանցի մարդիկ, թէ անզենները և թէ զինվածները, մի քանի հազար հոգի քաղաքը կթափվեն:
28 ապրիլ Թշնամին ամենաբուռն հարձակում կգործե ամբողջ Չավուշ պաշիի և շրջակա դիրքերի վրա, չորս թնդանոթների օգնությամբ:Կռիվը կտևէ մինչև իրիկուն և թշնամին կստիպվի ետ քաշվել : 3 մայիս Հաջի Պեքիրի զորանոցեն թնդանոթները կշարունակեն մինչև իրիկուն ռումբերարձակել ամբողջ Այգեստնի վրա: Չավուշ Պաշիի կողմեն Ռուբեն Հյուսյանի խումբը և Շահպենդերենց և շրջակա մի քանի դիրքերի զինվորները հարձակումով կգրավեն Թափրք գալեի մեծ զորանոցը: 4 մայիս Այգեստանցիները կհասնեն քաղաքամեջ: Այնտեղի հայերը գրաված են բերդը՝ ռազմամթերքով և թնդանոթներով: 5 մայիս …2000-ի մոտ կամավորներ քաղաքը կմտնեն: Հանդիսավոր և խանդավառ ընդունելություն:
